Büchmanns Lexicon van Gevleugelde Woorden na ruim een eeuw opnieuw aangepast

Theoloog en Taalkundige
De Duitse archeoloog, filoloog en theoloog August Methusalem Georg Büchmann (1822-1884) was nog maar drieëntwintig jaar toen hij te Erlangen promoveerde op een niet alledaags thema: de karakteristieke verschillen tussen de Germaanse en Slavische taalstammen. Van jongs af aan had hij een bijzonder taalgevoel en een nadrukkelijke begaafdheid voor dit fenomeen aan de dag gelegd, hetgeen ertoe heeft geleid dat zijn interesse voor taal en de structuren daarvan. Die houding en de daaraan gekoppelde werkzaamheid zijn niet zonder gevolgen gebleven: na enige tijd beheerste hij naast zijn moedertaal Duits nog tien andere talen, zoals de die grote klassieken: Hebreeuws, Grieks en Latijn, de modernere talen Frans en Engels, dan nog Pools, Spaans, Italiaans, Deens en Zweeds. Die kennis stelde hem in staat alle klassieken van de wereldliteratuur in de oorspronkelijke taal te lezen.
Die belezenheid, gekoppeld aan de enorme kennis die hij van de thematiek bezat, activeerden hem zich nadrukkelijk bezig te houden met het fenomeen Europese citatenverzameling. In 1863 hield hij een voordracht over Vervalste Citaten en een jaar later een referaat over Terloopse Citaten. Als gevolg daarvan werd hij door de Verlagsbuchhändler Friedrich Weidling [ 1] aangesproken met het voorstel zijn referaat uit te bouwen en het resultaat daarvan in de vorm van een boek aan een nog veel grotere schare geïnteresseerden beschikbaar te stellen. Büchmann was niet alleen een harde, intensieve werker, maar ook iemand die heel snel was. Nog in datzelfde jaar, 1864, is het bewuste boek Geflügelte Worte. Der Zitatenschatz des deutschen Volkes van de persen gerold. De titel had iets vrijblijvends, aangezien het begrip gevleugeld woord in die dagen niet de vlag was die dezelfde lading dekt als in onze tijd het geval is.

Homerus als bron
De oude Griek Homerus, aan wiens bestaan nog steeds door diverse geleerden wordt getwijfeld, draagt de verantwoordelijkheid voor de eerste betekenis van het begrip. Gevleugeld woord gebruikte hij als vaste uitdrukking voor zinnen en woorden, die van de mond van de spreker naar het oor van de aangesprokene zouden vliegen. Zo'n twee millennia later zou het begrip in het Duits ook opduiken. Heinrich von Meißen [2] betitelde een spreekwoord als "flügges Wort".
Nadat Büchmanns boek eenmaal was verschenen, zon hij op een exacte definitie van het door hem gebruikte begrip, en in de laatste edities van zijn boek bedacht hij dat begrip met de volgende kwalificatie: "Geflügelte Worte sind einem Urheber zuzurechnen, sie sind allgemein bekannt und werden wie Sprichwörter benutzt." Doch dat was alleen maar een goed begin, aangezien deze ruime vlag nog niet de veel ruimere lading dekte, die Büchmann zelf in zijn goed voorziene schatkist had opgenomen.

Eigentijdse visie
De oorspronkelijke Büchmann, zoals het boek niet alleen in de wandelgangen werd genoemd, maar ook officieel ging heten, is inmiddels een lang leven beschoren, en werd geruime tijd steeds opnieuw uitgegeven, zij het met door het tijdsbestek gedicteerde aanpassingen. In 1964 werd een speciale oplage als Jubileum-editie gerealiseerd, welke een extra ruime verspreiding heeft gekregen door opname in enkele vooraanstaande Duitse boekenclubs, die (zeker toen nog) vele leden telden.
Heden ten dage wordt — volgens de bewerkers van de laatst verschenen editie, die deze maand als zeer voordelige paperback-editie is uitgekomen — als gevleugeld woord beschouwd:
— een uitspraak waarvan de gebruiker zich bewust is dat hij een door iemand anders voor het eerst gepostuleerde formulering ten beste geeft.
— dat het gebruikte begrip wijdverbreid is en een deel van het taalbewustzijn is geworden.
— dat het oorspronkelijke gebruik of de afkomst anderszins aan te wijzen valt.
Ook als er in overdrachtelijke zin sprake is van een woord of citaat, kan dit als gevleugeld woord worden beschouwd. Al zal niet iedereen zich direct een voorstelling kunnen maken van datgene wat als taalbewustzijn en opname daarin precies zou (moeten of kunnen) inhouden.

Verschijningsvormen
Datgene wat als gevleugeld(e) woord(en) wordt voorgesteld, heeft niet altijd dezelfde verschijningsvorm. In grote lijnen vallen er drie verschillende soorten uiting vast te stellen: een complete zin (met onderwerp, werkwoordsvorm, etcetera), en de bewerkers geven daarbij als voorbeeld "Mars regiert die Stunde." Ook is er de vorm van een deelzin (maar dan zonder werkwoordsvorm) "De dans op de vulkaan". Een gevleugeld woord dat ook in niet meer dan één begrip wordt gebruikt, vinden we ook in teksten van de oudheid tot de huidige dag. Iemand met een bepaald gedrag dat als verraderlijk wordt ervaren, wordt dikwijls bedacht met een persoonsnaam: Judas. Iemand, die veel voor kunst doet, onder meer met geld, krijgt de naam van de oude Romein Maecenas toebedeeld, en als veelgebruikte begrippen uit het laatste kwart van de twintigste eeuw zijn de woorden glasnost en perestrojka, welke beide uit de koker van de Rus Michail Gorbatsjov [2] stammen.
Het feit dat die naam wordt genoemd in verband met de nieuwste editie van Büchmann geeft al aan dat het boek qua inhoud niet is blijven steken in het jaar van verschijnen van de eerste versie. Ook tussen die gebeurtenis en het overlijden van Georg Büchmann twintig jaar later is er bij elke nieuwe druk wel iets aangepast. De aanvankelijke omschrijving van het begrip gevleugeld woord bevredigde de auteur zelf ook en daarom bleef hij zoeken naar een beter afbakenend begrip. Tien jaar na het verschijnen van de eerste druk kwam de achtste uit, en daarin verklaarde de auteur al dat er toch heel wat uitdrukkingen de ronde deden, die niet aan een bron konden worden gekoppeld. Nog diverse keren heeft hij zijn ideeën dienaangaande aangepast, evenals de inhoud van het boek zelf, ingegeven door de toestanden en gebeurtenissen in het dagelijks leven. De dertiende druk in de herfst 1882 was de laatste versie voor welke Büchmann zelf verantwoordelijkheid droeg. Toen was hij inmiddels van mening dat de inhoud van het boek de beste verklarig kon leveren voor het niet bepaald eenzijdige begrip gevleugeld woord.

Afwijkend systeem
Wat was er toch zo nieuw aan de Büchmann, nu ruim 140 jaar geleden. Zolang er werd geschreven, waren er verzamelaars geweest van spreekwoorden en zegswijzen, waarbij in eerste instantie veelal wordt gedacht aan de oudste anthologie van de westerse wereld, welke ruime bekendheid geniet onder de verzamelnaam Bijbel (naar het meervoud van één der twee meest bekende Griekse woorden voor boek: βιβλιον meervoud βιβλια), en meer in het bijzonder aan het daarin voorkomende Boek der Spreuken van Salomo. Enkele eeuwen later deden ook enkele Romeinse verzamelbundels de ronde en tegen het einde van de Middeleeuwen was de internationaal vermaarde humanist, de Rotterdammer Desiderius Erasmus, degene die de bekendste verzameling van die tijd heeft aangelegd.
Hoewel het boek zelf reeds een aanpassing was ten opzichte van eerder verschenen verzamelingen van spreekwoorden en zegswijzen, doordat Büchmann aan de gebruikte uitdrukkingen een bron aan heeft verbonden, heel direct of qua richting. Op dat punt heeft het boek tot op de huidige dag een afwijkend systeem toegepast ten opzichte van het merendeel der verzamelingen, waarin hele reeksen spreekwoorden, uitdrukkingen en gezegden maar lukraak achter elkaar worden gezet.

Aanpassingen
Daarmee is bewust gekozen voor een zo goed mogelijk gestructureerde kennis, en daarmee heeft Georg Büchmann het zijne bijgedragen tot verder stabiliseren en uitbreiden van een basiskennis, die van onschatbare waarde is gebleken voor de verdere geestelijke ontwikkeling van de mens van toen. Hoewel het standaardwer niet alleen in de loop van bijna anderhalve eeuw zeer veel aanpassingen heeft ondergaan, mag het nog steeds gelden — en dient het ook nog steeds als zodanig — als van doorslaggevende betekenis in gevallen van twijfel omtrent een citaat en de oorsprong daarvan. Lange tijd kon men ook werkelijk indruk maken door uit Büchmann te citeren. Daar is echter in de loop van de twintigste eeuw met rasse schreden verandering in gekomen. Werden de beide eerste decennia nog gekenmerkt door de nawerking van de negentiend eeuw en vervolgens door 'de grote oorlog', en kwam er in de woelige tijd tot en met de Tweede Wereldoorlog ook nog niet zoveel verandering in de verhoudingen tussen de bevolkinsggroepen onderling, werd dat na de grootste crisis der geschiedenis wel anders, mede door het Duitse Wirtschaftswunder — een gevleugeld woord overigens, dat door de tweede bondskanselier van Duitsland, Ludwig Erhard, werd gepostuleerd — waarin hard en in ijltempo werd aangepakt. Hogere ontwikkeling was niet alleen meer voor de adel en de gegoede middenstand en de betere burgerij, maar voor iedereen beschikbaar geworden met alle gevolgen van de daaraan verbonden kennis. Ook de opvattingen over wat wel en wat niet (meer) als literatuur mag gelden, gingen steeds verder uiteen.

____________
[1] Friedrich Weidling (1821-1902) was eigenaar van de Haude und Spenersche Buchhandlung.
[2] Heinrich III (ca. 1215-1288), markgraaf van Meißen, later als Heinrich IV ook markgraaf van de Lausitz en landgraaf van Thüringen en paltsgraaf van Saksen. Hij stamde uit het Huis Wettin. Hij droeg als bijnaam Frauenlob.
[3] Michail Gorbatsjov (geb. 1931) zorgde als partijleider in de Sovjetunie voor verstandige openingen naar het westen, en van hem stammen niet alleen de twee genoemde begrippen die uit één woord bestaan, maar eveneens het begrip "het gemeenschappelijke Huis Europa". Dat laatste had betrekking op zijn zeer persoonlijke ideeën met betrekking tot de eenwording van de beide Duitslanden.


Der grosse BÜCHMANN — Geflügelte Worte von Aristoteles bis Zappa.
Bearbeitet und aktualisiert von Jürgen Bolz und Claudia Krader.
640 pag., paperback in de reeks Knaur Taschenbücher.
Knaur Taschenbuch Verlag, München, december 2007.
ISBN 978-426-78060-2.
Prijs € 8,95 (deze geldt in de gehele Bondsrepubliek, maar ook in ons land bij Boekhandel Die Weisse Rose Amsterdam).



Afbeeldingen
1. Georg Büchmann.
2. Titelpagina van Büchmann 26ste druk, 2de editie (1919).
3. Heinrich von Meißen. Afbeelding uit de Codex Manesse uit de veertiende eeuw.
4. Rugtitel met ornament van een uitgave, thans ongeveer een eeuw geleden.
5.
6. Desiderius Erasmus (ca. 1469-1536), geschilderd door Hans Holbein junior (1497-1543).
7. Handtekening van Ludwig Erhard (1897-1977), 1963-1966 kanselier van de Bondsrepubliek Duitsland.
8. De voormalige president van Rusland Michail Gorbatsjov. (Foto genomen in 2007 tijdens een bezoek in Berlijn).
9. Voorplat van de in december 2007 verschenen pocket-editie van de moderne, enigszins aangepaste, maar nog steeds klassieke verzameling van Büchmann.

NB: Deze bijdrage is verplaatst van de Tempel der Taalkunde.